بی‌تردید روند پیری جمعیت ایران آغاز شده است. ترسناک‌ترین آمار رایج‌شده در رسانه‌ها به پیش‌بینی جمعیت ایران در سال ١۴٢٩ یعنی ٣۵ سال دیگر مربوط می‌شود، که جمعیت بالای ۶۵ سال ایران یک‌چهارم سهم کل جمعیت کشور را تشکیل خواهد داد. این در حالی است که هم‌اکنون بر مبنای سرشماری سال ١٣٩٠ تنها حدود شش درصد از جمعیت ایران سنی بالای ۶۵ سال دارند. البته که این تغییرات جمعیتی شگفت‌انگیز است و نه‌تنها ما ایرانیان که حتی در گزارش‌های بین‌‌المللی، همانند گزارش سال ٢٠١٢ سازمان ملل، نام ایران را در کنار مغولستان و کوبا به‌عنوان کشورهایی قرار میدهد که سریع‌ترین تحولات جمعیتی جهان را پشت‌سر می‌گذارنند,١ اما این نگاه که صرفا متمرکز بر سهم سالمندان از جمعیت است، شاید دلهره‌‌ای در ما ایجاد کند که نتوانیم تصویر مناسبی از فرصت‌های جمعیتی حال حاضر و آینده ایران داشته باشیم.
ابتدا خوب است به این نکته توجه کنیم که ایران درحال‌حاضر، در وضعیتی طلایی یا به گفته جمعیت‌‌شناسان در وضعیت «پنجره» یا «هدیه» جمعیتی قرار دارد. درحال‌حاضر، ٧١ درصد از جمعیت ٧۵ میلیونی سرشماری‌شده سال ١٣٩٠ در بین سنین ١۵ تا ۶۴ سال هستند٢ و این یعنی نیروی بزرگ آماده‌به‌کار و پتانسیل رشد اقتصادی؛ اما حتی همان ٣۵ سال بعد نیز، بر طبق برآوردهای جمعیتی، سهم جمعیت ١۵ تا ۶۴ سال ایران ۶٠ درصد خواهد بود، که همچنان هم سهم بزرگ و زیادی از جمعیت را به خود اختصاص میدهد,٣
اما اگر نگاه خوشبینانه را کنار بگذاریم، برخی واقعیت‌ها وجود دارد که توجه به آمار ٢۵ درصدی سهم سالمندان در جمعیت را جدی می‌کند. قبل از هر چیزی سرعت بسیار بالای رسیدن به این سهم از سالمندان در جمعیت است؛ یعنی در شرایطی که برای مثال دوبرابرشدن سهم سالمندان کشوری همانند فرانسه بیش از صد سال طول کشید، یعنی رسیدن هفت درصد سهم سالمند این کشور (شرایطی نزدیک به شرایط حال حاضر ایران) به ١۴ درصد، یک قرن به طول انجامید، در ایران سه‌برابرشدن سهم جمعیت سالمندان تنها بیش از سه دهه به طول می‌‌انجامد. به تعبیری دیگر فرانسه صد سال وقت داشت تا زیرساخت‌های لازم در زمینه‌‌های مستمری بازنشستگی، بیمه‌‌ها، مراقبت و بهداشت مناسب سالمندان، شکل‌دهی به شهری مناسب رفت‌وآمد سالمندان و… ایجاد کند و ایران برای شکل‌دهی به این زیرساخت‌ها، برای سهمی بزرگ‌تر از سالمندان، تنها سه تا چهار دهه وقت دارد. البته تغییرات جمعیتی فقط یکی از پنج تغییر بزرگی است که دنیا در حال تجربه کردنِ آن است و چهار مورد دیگر مربوط است به دگرگونیهای دیجیتال، جهانی‌شدن، شهری‌شدن و تغییرات آب‌وهوایی. این تغییرات بر زندگی تمامی ما و البته سالمندان اثرگذار است. این تحولات جهانی البته در هر منطقه‌‌ای با مختصات بومی آن منطقه تجربه شده است. برای مثال، در ایران تغییر سهم ٧٠ درصد روستایی و ٣٠ درصد شهری به وضعیتی کاملا برعکس، تنها در چند دهه و اضافه‌کردن این نکته که بسیاری از جوانان روستایی بودند که به سمت شهرها مهاجرت کردند، برای اولین‌بار ما را با تجربه سالمندان کلان‌شهرها مواجه کرده است. به تعبیری دیگر ما برای اولین‌بار با حجم بالایی از سالمندانی مواجه هستیم که پس از جداشدن از محیط روستایی خود و به‌تعبیری جداشدن از الگوهای رفتاری و جایگاهی که در چنین محیط‌‌هایی داشتند، حالا قرار است سالمندی خود را در محیطی جدید تجربه کنند. اثر برخی دیگر از این تحولات جهانی را شاید در آینده بیشتر مشاهده کنیم. برای مثال، دگرگونیهای دیجیتال می‌‌تواند در آینده در شیوه‌‌های مراقبت از سالمندان ایرانی نقشی جدی ایفا کند. برای این نکته خوب است نگاهی بیندازیم به نسبت حمایت بالقوه از فرد سالمند در سال ١۴٢٩ شمسی که برای هر سالمند به چیزی کمتر از سه نفر خواهد رسید. این در شرایطی است که این نسبت در سالی همانند ١٣٧٩ بیش از ١۴ نفر برای هر سالمند بود,۴ ازاین‌رو، چه‌بسا روش‌های نوین مراقبت از سالمند از طریق اینترنت و… جایگزین روش‌های قبلی حضور اعضای خانواده در کنار سالمند شود. ایران در سده گذشته تغییرات بزرگی را از سر گذرانده است که بر تجربه سالمندی بسیار مؤثر بوده است. شاید بهتر است این دو مورد را نیز از قلم نیندازیم که امید به زندگی در ایران در همین یک‌صد سال اخیر با افزایش از ٣٠ سالگی در سال ١٣٠٠، هم‌اکنون به ٧۴ سالگی رسیده است. همچنین ظهور نظام بازنشستگی در ایران بسیار مهم است، که به نوبه خود نقش بسیار مهمی در تجربه‌ای متفاوت از سالمندی ایفا کرده است. تمامی این موارد حاوی یک مفهوم مهم برای من است؛ ما با تجربه‌ای جدید از سالمندی مواجه هستیم، ازاین‌رو، بی‌‌دلیل نیست که از آن بترسیم؛ شاید چون نمی‌شناسیم‌‌اش!
پی‌نوشت‌ها:
١- Good health adds life to years, global brief for world health day ٢٠١٢, World Health Organization ٢٠١٢: ۵. قابل دسترسی در:
http://apps.who.int/iris/bitstream/١٠۶۶۵/٧٠٨۵٣/١/WHO_DCO_WHD_٢٠١٢. ٢_eng. pdf
٢- مرکز آمار ایران، سرشماری‌های عمومی و نفوس و مسکن ١٣٣۵-١٣٩٠، به نقل از کوششی، مجید ١٣٩٢.
٣- لادیه فولادی، ماریه، جمعیت و سیاست در ایران، از سلطنت تا جمهوری اسلامی، مؤسسه مطالعات جمعیت‌شناسی فرانسه، دفتر شماره ۵٠، ٢٠٠٣. بی‌نا.
۴- کوششی، مجید؛ سالخوردگی جمعیت در ایران، ویژگی‌های جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی و چالش‌های پیش‌رو، صندوق جمعیت سازمان ملل متحد، ١٣٩٢: خ.
منبع: روزنامه شرق – شماره ۲۴۱۷ – پنج شنبه ۱۶ مهر ۱۳۹۴