عنوان: ساختارهای تعاونی و الگوی احیای اقتصاد مردمی
مرور ساختار تعاونی ها در هند و تجربه نگاری یک تعاونی موفق
نویسنده: زهرا معماریان پور
نوبت چاپ / سال انتشار: اسفند ۱۴۰۳
دانلود
در شرایط کنونی اقتصاد ایران که چالش‌های متعددی پیش روی نهادهای مالی و صندوق‌های بازنشستگی وجود دارد، تعاونی‌ها می‌توانند به‌عنوان الگویی برای مردمی‌سازی و تقویت تاب‌آوری اقتصادی نقش حیاتی ایفا کنند. تجربه جهانی نشان داده است که تعاونی‌ها از تاب‌آوری و بهره‌وری بالاتری نسبت به شرکت‌های خصوصی و دولتی برخوردارند. از یک سو، مشارکت بازنشستگان در تعاونی‌ها نه تنها می‌تواند منبع درآمد مکمل برای آن‌ها ایجاد کند، بلکه فشار مالی بر صندوق‌های بازنشستگی را نیز کاهش می‌دهد. و از سوی دیگر، بازتعریف حکمرانی شرکت‌های زیرمجموعه صندوق بازنشستگی کشوری در قالب تعاونی می‌تواند الگوی جدیدی برای مردمی‌سازی اقتصاد در ایران پی‌ریزی کند. در همین راستا، مطالعه الگوهای موفق جهانی، نظیر تعاونی‌های هند، می‌تواند به طراحی مدل‌های بومی برای بهبود عملکرد اقتصادی صندوق بازنشستگی کشوری و تقویت مشارکت ذی‌نفعان کمک کند.
تعاونی‌ها با تکیه بر ساختارهای مشارکتی، سرمایه اعضا و مدیریت دموکراتیک، پتانسیل بالایی در بهبود بهره‌وری، کاهش نابرابری و ایجاد شغل دارند. این نکته یکی از دلایلی است که تعاونی‌ها از ابتدای انقلاب اسلامی و در اسناد بالادستی به عنوان ساختاری برای سپردن اقتصاد به دست اکثریت مردم تعریف شده‌اند. این ساختار مردمی ضمن تقویت عدالت اقتصادی، امکان مشارکت گسترده اعضا و جوامع محلی را فراهم می‌آورند.
هند با بیش از ۸۵۰ هزار تعاونی ثبت‌شده و مشارکت ۲۵۰ میلیون نفر، نمونه‌ای موفق از توسعه تعاونی‌محور است. موفقیت این کشور در ایجاد زیرساخت‌های نهادی-حمایتی و چارچوب‌های حقوقی مستحکم، محیطی پویا برای رشد تعاونی‌ها فراهم کرده است. اصلاحیه ۹۷ام قانون اساسی (۲۰۱۱) تعاونی‌ها را به‌عنوان یکی از حقوق بنیادین شهروندان به رسمیت شناخت و وزارت تازه تأسیس شده تعاونی (در سال ۲۰۲۱) مسئولیت گسترش و حمایت از تعاونی‌ها را بر عهده دارد. بانک ملی تعاونی کشاورزی و روستایی (NABARD) نیز با ارائه تسهیلات کم‌بهره و برنامه‌های توانمندسازی، نقش مهمی در توسعه تعاونی‌ها ایفا می‌کند.
تعاونی بازیافت گوآ نمونه‌ای موفق از مدیریت زنجیره ارزش بازیافت و رسمی‌سازی نیروی کار غیررسمی است. این تعاونی با بهره‌گیری از گروه‌های خودیار به‌عنوان هسته‌های اولیهٔ کوچک و مستقل، ساختاری دموکراتیک و مشارکتی ایجاد کرده است. ساختار حکمرانی سه‌لایه تعاونی، شامل لایه اجرایی (گروه‌های خودیار)، لایه مدیریتی (هیئت مدیره انتخابی) و لایه راهبری (مشاوران تخصصی)، توانسته است بهره‌وری و شفافیت را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهد. همچنین، نظام پرداخت عملکردی و کنترل کیفیت در تمامی مراحل، انگیزه و تعهد اعضا را تقویت کرده است.
مطالعه ساختار تعاونی در هند و نمونه موردی تعاونی بازیافت درس‌های زیر را برای احیای تعاونی و پایداری اقتصادی آن دارد:
- سرمایه‌گذاری پایدار: بهره‌گیری از سیاست‌های مشابه CSR و تعامل با بخش خصوصی برای تأمین منابع مالی.
- عدالت اقتصادی: توزیع منصفانه سود براساس بهره‌وری و میزان فعالیت هر عضو.
- شفافیت و فناوری: استفاده از سیستم‌های دیجیتال برای بهبود شفافیت و نظارت.
- آموزش: ارائه برنامه‌های آموزشی و توانمندسازی اعضا برای افزایش کارایی.
- حکمرانی سه لایه و غیرمتمرکز: ایجاد تعاونی بر پایه‌ی هسته‌های ۱۵-۲۰ نفره گروه‌های خودیار برای حفظ اعتماد اعضا با یکدیگر در لایه اول، هیئت مدیره از اعضای تعاونی در لایه دوم و شرکت راهبر برای آموزش، توانمندسازی و فروش در لایه سوم.
صندوق بازنشستگی کشوری با توجه به ماهیت ذی‌نفعان خود، شامل بازنشستگان و کارکنان شرکت‌های زیرمجموعه، و نیز الزامات قانونی مبنی بر واگذاری شرکت‌های خود، می‌تواند از الگوی تعاونی‌ها برای بهبود بهره‌وری و تاب‌آوری اقتصادی بهره ببرد. راه‌اندازی تعاونی‌ها با ساختاری مشابه تعاونی بازیافت گوآ می‌تواند به عنوان راهکاری مؤثر برای توانمندسازی بازنشستگان و کارکنان، کاهش فشار مالی بر صندوق، و تقویت مشارکت اقتصادی آن‌ها مطرح شود. این گروه‌ها می‌توانند به‌عنوان اعضای مؤسس و ذی‌نفعان اصلی، نقش کلیدی در مدیریت و اداره تعاونی‌ها ایفا کنند. علاوه بر این، بهره‌گیری از بودجه مسئولیت اجتماعی (CSR) شرکت‌های زیرمجموعه صندوق می‌تواند به تأمین سرمایه اولیه و پشتیبانی از این تعاونی‌ها کمک کند.